Μανιάτης: Τα εργαλεία που θα εκμοντερνίσουν την υλοποίηση δημόσιων υποδομών

Με ένα άρθρο παρέμβαση ο καθηγητής Γιάννης Μανιάτης, (Πανεπιστήμιο Πειραιά) και πρ. Υπουργός Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, μιλά για την κυκλική οικονομία, τις δημόσιες υποδομές και το Ταμείο Ανάκαμψης.

Χαρακτηρίζει ιστορική ευκαιρία τα χρήματα του Ταμείου Ανάκαμψης, που συνδυαστικά μπορούν να φτάσουν ακόμα και τα 110 δισ.ευρώ, ενώ θεωρεί επιτακτική την εφαρμογή ενός νέου συστήματος καταπολέμησης των ασυνήθιστα χαμηλών προσφορών και την θεσμοθέτηση Ανεξάρτητου Συμβουλίου Υποδομών-συμβούλου της Πολιτείας.

Κρίνει απαραίτητη τη διάδοση του ΒΙΜ (Building Information Modelling) που θα βοηθήσει στο μάζεμα των προϋπολογισμών, την ταχύτερη και ποιοτικότερη εκτέλεση έργων που επιπρόσθετα θα έχουν μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα.

Για τα ΣΔΙΤ προτείνει μεγαλύτερη αξιοποίηση αλλά και παράλληλη ενεργοποίηση των περίφημων πλέον Αυτόκλητων Προτάσεων από ιδιωτικούς φορείς.

Κάνει λόγο για την κυκλική οικονομία στο επίπεδο της διαχείρισης των υγρών αποβλήτων, ενώ σημειώνει ότι είμαστε πίσω ως χώρα στον τομέα διαχείρισης των στερεών αποβλήτων,

Καταλήγοντας, προτείνει την επικαιροποίηση του Νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας-Αττικής και την ολοκλήρωση των Περιφερειακών Χωροταξικών Σχεδίων.

Παρακάτω σας παρουσιάζουμε όλο το άρθρο-παρέμβαση του Γιάννη Μανιάτη:

Τα αναμενόμενα €72δις του Ταμείου Ανάκαμψης, που με την αξιοποίηση των Σ.Δ.Ι.Τ., μπορούν και πρέπει να φτάσουν τα €100-110δις, αποτελούν την ιστορική ευκαιρία να αλλάξει το παραγωγικό υπόδειγμα της χώρας και από εξαρτημένο από εισαγωγές έτοιμων προιόντων, να εξελιχθεί σε εξωστρεφές, καινοτόμο εξαγωγικό υπόδειγμα προιόντων και υπηρεσιών, που δημιουργούνται στην Ελλάδα, από ελληνικές επιχειρήσεις κι ελληνικά χέρια και μυαλά.

Καθοριστικό στοιχείο αποτελεσματικότητας του νέου παραγωγικού υποδείγματος, αποτελεί η πλήρης αναμόρφωση των μηχανισμών σχεδιασμού και υλοποίησης δημοσίων έργων. Όπως επισημαίνει σχετική μελέτη του ΙΟΒΕ (2019), οι υπερβολικές εκπτώσεις που παρατηρούνται στους διαγωνισμούς δημοσίων έργων καθιστούν επιτακτική ανάγκη την ανάπτυξη και εφαρμογή αξιόπιστου συστήματος εντοπισμού των Ασυνήθιστα Χαμηλών Προσφορών (ΑΧΠ) και αποκλεισμού τους από τους διαγωνισμούς.

Η ανάπτυξη ενός Εθνικού Συστήματος Τεχνικών Προδιαγραφών και Τιμολόγησης Έργων αποτελεί προϋπόθεση για την εξομάλυνση των προβλημάτων που υπάρχουν στο σύστημα ανάθεσης δημόσιων έργων, καθώς και η θεσμοθέτηση Ανεξάρτητου Εθνικού Συμβουλίου Υποδομών, ως συμβούλου της Πολιτείας σε προτεραιότητες επενδύσεων σε βασικές υποδομές, βελτίωση κατανομής πόρων, λειτουργική αξία σε σχέση με το κόστος (value for money) και συμβολή στον Εθνικό Στρατηγικό Σχεδιασμό Υποδομών (σε τομείς όπως οι μεταφορές, η ενέργεια, οι επικοινωνίες, τα αντιπλημμυρικά, η ύδρευση, τα απόβλητα, κ.ά.).

Στο συνολικό χρόνο ζωής ενός έργου (σχεδιασμός, κατασκευή, λειτουργία), είναι ανάγκη πλέον να επεκταθεί σε όλο το φάσμα των δημόσιων υποδομών ο θεσμός του Building Information Modelling – BIM, σύμφωνα με τον οποίο οποιοδήποτε έργο δεν έχει μόνο τις γνωστές τρείς διαστάσεις (3D) αλλά και άλλες τέσσερις, σύνολο δηλαδή επτά (7), που προκύπτουν από έναν πολυδιάστατο σχεδιασμό με ποικίλες παραμέτρους: 3D (σχεδιαστικό μοντέλο), 4D (χρόνος), 5D (κόστος), 6D (βιωσιμότητα), 7D (λειτουργία).

Το Building Information Modelling, αποτελεί το εργαλείο με το οποίο τα επόμενα 10 χρόνια αναμένεται σε παγκόσμιο επίπεδο εξοικονόμηση πόρων 10-20% του συνολικού κόστους κατασκευών, φτάνοντας το ύψος των $1-1.7τρισ. Οι εφαρμογές των Big Data, IoT, AI, Machine Learning επιτρέπουν την εφαρμογή νέων τεχνικών στις κατασκευές κάθε είδους (κτήρια, δρόμοι, λιμάνια, κ.ά.), για εξοικονόμηση πόρων, χρηστή διαχείριση, ρεαλιστικούς προϋπολογισμούς, περιορισμό της σπατάλης και των καθυστερήσεων. Έτσι, τα έργα υλοποιούνται ταχύτερα και ποιοτικότερα, χωρίς επιπλέον κεφάλαια, με πλήρη ψηφιακά αρχεία έργων, με μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα και με μείωση του κόστους συντήρησης.

Σε σχέση με τον σχεδιασμό και τη χρηματοδότηση των έργων, οι Συμπράξεις Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) επιβάλλεται να αξιοποιηθούν στον μέγιστο δυνατό βαθμό, ώστε να κινητοποιηθούν περισσότερα ιδιωτικά κεφάλαια για επενδύσεις σε έργα υποδομών. Η ελληνική εμπειρία στον τομέα αυτόν, ιδιαίτερα μετά την ιδιαίτερα πετυχημένη τελευταία δεκαετία υλοποίησης είναι εξαιρετικά θετική (2η καλύτερη στις διαγωνιστικές διαδικασίες ΣΔΙΤ, σε σύνολο 81 χωρών). Στο πλαίσιο αυτό, η διαδικασία των «Αυτόκλητων ή Πρότυπων Προτάσεων» -Unsolicited Proposals (USPs), που προτείνεται στη μελέτη του ΙΟΒΕ (2019) αποτελεί ένα καινοτόμο εργαλείο ανάπτυξης κατασκευαστικών έργων μέσω ΣΔΙΤ.

Με βάση αυτήν, ο ιδιωτικός τομέας αναλαμβάνει πρωτοβουλία στον σχεδιασμό και τον τρόπο χρηματοδότησης ενός τεχνικού έργου, υποβάλλοντας πρόταση για έργο που μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα δημόσιων χρηματοδοτήσεων, με τεχνική περιγραφή του έργου, προκαταρκτική μελέτη, εκτίμηση κόστους, κ.ά. Η αναθέτουσα αρχή, αν θεωρήσει ενδιαφέρουσα την πρόταση, προχωρά στη δημοπράτηση του έργου, με ορισμένες ευνοϊκές προβλέψεις για τον προτείνοντα.

Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται σε χώρες της Ε.Ε., στις ΗΠΑ, στην Αυστραλία κλπ. Ο ρόλος του Δημοσίου μετά την υποβολή της πρότασης από τον ιδιωτικό φορέα είναι να ελέγξει αν η συγκεκριμένη πρόταση συνάδει με τις οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες και να δημιουργήσει συνθήκες ανταγωνισμού για την υλοποίηση του έργου (προδιαγραφές, τιμολόγηση, κλπ.).

Εκτός από τα έργα υποδομών, η ενίσχυση της κατασκευαστικής δραστηριότητας δεν μπορεί παρά να προέλθει επίσης και από την τόνωση των επενδύσεων σε νέες ποιοτικές κατοικίες (παραθεριστικές και μόνιμες) και άλλα κτήρια, κυρίως όμως στην ενεργειακή αναβάθμιση των υφισταμένων. Η απόκλιση των επενδύσεων σε κατοικίες στην Ελλάδα (0,6% του ΑΕΠ το 2017) συγκριτικά με τον μέσο όρο της Ε.Ε. (4,9%) είναι εξαιρετικά μεγάλη. Σε μακροοικονομικό επίπεδο υπολογίστηκε ότι η σταδιακή αύξηση των επενδύσεων σε κατασκευές στον μέσο όρο της Ε.Ε. θα έχει πρόσθετα οφέλη στην οικονομία και την απασχόληση, οδηγώντας σε υψηλότερο ετήσιο ρυθμό μεγέθυνσης του ΑΕΠ έως και 1,8 ποσοστιαίες μονάδες και αύξηση των θέσεων εργασίας κατά περίπου 230.000 σε ορίζοντα δεκαετίας.

Σήμερα, βρίσκονται σε εξέλιξη διαδικασίες για ανάδειξη αναδόχων σε σημαντικά έργα παραχωρήσεων και ΣΔΙΤ συνολικού προϋπολογισμού άνω των €2,5 δισ., όπως τα οδικά Χανιά – Ηράκλειο, Χερσόνησος – Νεάπολη, Καλαμάτα – Ριζόμυλος – Πύλος – Μεθώνη, Flyover της Ανατολικής εσωτερικής Περιφερειακής Θεσσαλονίκης, υποθαλάσσια ζεύξη Σαλαμίνας, Ολυμπία Οδός – Επέκτασης Πάτρα – Πύργος, καθώς και μελλοντικά έργα άνω των €500 εκατ. όπως Καλό Νερό – Τσακώνα, Παράκαμψη Χαλκίδας, Εγνατία – ΒΙΠΕ Ιωαννίνων.

Επιπλέον, στην Αττική με το ιδιαίτερα επιβαρυμένο κυκλοφοριακό περιβάλλον, υπάρχουν σοβαρές αναλύσεις για έργα άμεσης προτεραιότητας, προϋπολογισμού άνω των €2 δισ., όπως η Λ. Κύμης από Αττική Οδό, η Αστική Σήραγγα Ηλιούπολης, η αναβάθμιση Λ. Βουλιαγμένης, η αστική σήραγγα Ελληνικού, η ανάπλαση και αναβάθμιση του παραλιακού μετώπου, η Δυτική Περιφερειακή στη Ραφήνα, η επέκταση της Αττικής Οδού στο Λαύριο, η επέκταση του προαστιακού έως τον λιμένα τη Ραφήνας και τον λιμένα του Λαυρίου.

Επιπλέον, ειδικά για το Λεκανοπέδιο, των μεγάλων περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων, συγκεντρώσεων πληθυσμού και οικονομικών δραστηριοτήτων, απαιτείται ένας ολιστικός, σύγχρονος αειφορικός σχεδιασμός για υλοποίηση έργων μακροπρόθεσμης εμβέλειας, μέσω Παραχωρήσεων, ΣΔΙΤ, ή άλλων χρηματοδοτικών σχημάτων, στο πλαίσιο της υλοποίησης κι επικαιροποίησης του «Νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας – Αττικής» (Ν.4277/2014). Στα ζητήματα του σιδηροδρόμου, σημαντικά έργα της ΕΡΓΟΣΕ, προϋπολογισμού €2,5 δισ., είναι η αναβάθμιση Προαστιακού Δυτικής Αττικής, Ρίο – Πάτρα, Θεσσαλονίκη – Αλεξανδρούπολη, Αλεξανδρούπολη – Ορμένιο. Εξάλλου, στο Μετρό, πέραν του διαγωνισμού της Γραμμής 4 προϋπολογισμού €1,8 δισ. που είναι σε εξέλιξη, πολύ σημαντικές είναι οι επεκτάσεις του Μετρό Θεσσαλονίκης.

Επιπλέον, πρέπει να «απελευθερωθούν» έργα τα οποία, ενώ έχουν ολοκληρωθεί, παρουσιάζουν εξοργιστικές καθυστερήσεις στην απόδοσή τους στην εθνική οικονομία, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του φράγματος Μεσοχώρας στη Θεσσαλία. Αποκαλυπτική παρουσίασή του γίνεται σε σχετική μελέτη της διαΝΕΟσις (2017). Το έργο ολοκληρώθηκε τα προηγούμενα χρόνια, με συνολικό κόστος €500.000.000 και αναμένεται να ωφελεί τη ΔΕΗ κατά €25.000.000 το έτος. Τον Νοέμβριο του 2014, κατατέθηκε η Περιβαλλοντική Μελέτη. Πρόκειται για ένα κορυφαίο ενεργειακό και περιβαλλοντικό έργο, ισχύος 161MW, που θα συνεισφέρει κατά 10% στη συνολικά παραγόμενη (πράσινη) υδροηλεκτρική ενέργεια της χώρας. Η έμφραξη του φράγματος που έπρεπε να έχει γίνει από τον Ιούλιο 2018, ακόμη δεν έχει προχωρήσει.

Στο επίπεδο των υγρών αποβλήτων, οι αρχές της κυκλικής οικονομίας, πρέπει να ενισχυθούν. Η διατηρησιμότητα της αξίας προϊόντων και υλικών επιβάλει την επιστροφή στην παραγωγική αλυσίδα, στον βαθμό που η επανεπεξεργασία υδατικών και στερεών πόρων μπορεί να δώσει σημαντικές ποσότητες επαναχρησιμοποιημένου νερού για εμπορικές, αγροτικές και βιομηχανικές χρήσεις. Η πανσπερμία Δημοτικών Επιχειρήσεων Ύδρευσης Αποχέτευσης (ΔΕΥΑ) με μικρή τεχνολογική, οικονομική και διαχειριστική επάρκεια, πρέπει να αντιστραφεί, ώστε να υπάρξει πλήρης και αποτελεσματική διαχείριση των υγρών αποβλήτων και της ιλύος των Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυμάτων (ΕΕΛ) που αποτελούν χρήσιμη πρώτη ύλη για λιπάσματα και ενέργεια.

Τα Περιφερειακά Σχέδια Διαχείρισης Υδάτων προβλέπουν ειδικά σχέδια συγκέντρωσης και συνεργιών των ΔΕΥΑ σε μεγαλύτερα διαδημοτικά και περιφερειακά σχήματα. Αναγκαίες ομάδες έργων είναι ο εκσυγχρονισμός των ΕΕΛ, επεκτάσεις των εγκαταστάσεων επεξεργασίας νερού, υδροταμιευτικά συστήματα φραγμάτων και λιμνοδεξαμενών, αγωγοί μεταφοράς νερού, αντικαταστάσεις εσωτερικών δικτύων και ανίχνευση διαρροών με πλήρη εκσυγχρονισμό της λειτουργίας των δικτύων ύδρευσης.

Στον τομέα των στερεών αποβλήτων, η χώρα βρίσκεται εξαιρετικά πίσω, με ανακύκλωση μόλις του 18%, με το 82% στην ταφή, ενώ η ενεργειακή ανάκτηση είναι μόλις 1,5%. Οι νέοι στόχοι είναι αρκετά φιλόδοξοι: ταφή μόλις του 10%, αποκατάσταση παράνομων χωματερών, ανακύκλωση στο 60% το 2030, χωριστή συλλογή οργανικών αποβλήτων, πάνω από 40 νέες μονάδες επεξεργασίας απορριμμάτων και άλλες τόσες μονάδες επεξεργασίας βιοαποβλήτων, 4 μονάδες παραγωγής ενέργειας με ενεργειακή αξιοποίηση των υπολειμμάτων. Η συνεργασία δημόσιου – ιδιωτικού τομέα μέσω ΣΔΙΤ, η παραγωγή απορριματογενούς καυσίμου για την ενεργοβόρο βιομηχανία, η ενεργειακή ανάκτηση του υπολείμματος της επεξεργασίας απορριμμάτων, η παραγωγή λιπασμάτων από το οργανικό μέρος τους, αποτελούν βασικές προϋποθέσεις εκσυγχρονισμού του τομέα.

Στον εξαιρετικά ευαίσθητο τομέα των αντιπλημμυρικών έργων, με δεδομένες τις πρόσφατες καταστροφές, επιβάλλεται να επικαιροποιηθούν τα Σχέδια Διαχείρισης Λεκανών Απορροής και τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνου Πλημμύρας, πολύ περισσότερο όμως, να δρομολογηθούν άμεσα όλα τα έργα που προβλέπονται στα σχέδια αυτά, προκειμένου να αποτραπούν νέες καταστροφές στο μέλλον. Σημειώνεται η επείγουσα προτεραιότητα με ευθύνη όλων των τοπικών και περιφερειακών αυτοδιοικήσεων, για καθαρισμό όλων των ρεμάτων και χειμάρρων, ιδιαίτερα από αυθαίρετες κατασκευές.

Τέλος, κορυφαία αναπτυξιακή προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσει η υλοποίηση, επικαιροποίηση και προσαρμογή στις μετά-Covid-19 συνθήκες, του «Νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας – Αττικής» (Ν.4277/2014), το οποίο προτεραιοποιεί όλες τις χωρικές αναπτυξιακές, περιβαλλοντικές, κυκλοφοριακές και κοινωνικές ανάγκες του Λεκανοπεδίου. Η προσαρμογή της πρωτεύουσας και του χώρου στον οποίο κατοικεί το 30% του πληθυσμού στις νέες συνθήκες λόγω κλιματικής κρίσης και ασφαλώς η επαναδιαστασιολόγηση όλων των βασικών υποδομών (αντιπλημμυρικών, συγκοινωνιακών, αντισεισμικών, κ.ά.) αποτελούν άμεση προτεραιότητα.

Στην ίδια λογική, απαιτείται επιτέλους να ολοκληρωθούν για όλες τις υπόλοιπες περιφέρειες της χώρας, τα Περιφερειακά Χωροταξικά Σχέδια, τα οποία μετά την ανάθεσή τους το 2011, έχουν πλήρη ωριμότητα έγκρισης ήδη από τα μέσα του 2015.

Σ.Σ.: Το κείμενο στηρίζεται στη μελέτη της διαΝΕΟσις «Πράσινη Ανάπτυξη: η απάντηση στην Περιβαλλοντική Κρίση», Νοέμβριος 2020

Γιάννης Μανιάτης καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιά, πρ. Υπουργός Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής