Δημόσια κατασκευαστικά έργα: Διαχρονικές παθογένειες και προτάσεις αντιμετώπισης

Γράφει ο Στέλιος Οικονομίδης,
Πολιτικός Μηχανικός – Τεχνικός Σύμβουλος προγράμματος «Σύμφωνο Ακεραιότητας»,
Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς

Είκοσι τέσσερις μήνες μετά την υπογραφή της σύμβασης του έργου «Κατασκευή Δικτύου Ομβρίων σε περιοχές των Δήμων Νίκαιας – Αγ. Ιωάννη Ρέντη και Μοσχάτου – Ταύρου» που υλοποιείται με Αναθέτουσα Αρχή την Περιφέρεια Αττικής και Ανάδοχο την ΙΛΙΟΝ ΕΛΛΚΑΤ ΑΤΕ, το έργο βρίσκεται σε κατάσταση στασιμότητας χωρίς να έχει κατασκευαστεί κανένα λειτουργικό τμήμα του.

Είναι μάλιστα ενδεχόμενη ακόμη και η διάλυσή της σύμβασης υλοποίησης, καθώς αναμένεται πλέον η απόφαση του Υπουργού Υποδομών και Μεταφορών κατόπιν σχετικής ένστασης της Αναδόχου προς το ΥΠΟΜΕΔΙ. Το έργο με προϋπολογισμό δημοπράτησης 12,2 εκατομμύρια ευρώ και συμβατικό προϋπολογισμό 5,3 εκατομμύρια ευρώ έχει ως στόχο την αντιπλημμυρική θωράκιση σημαντικά πληγέντων περιοχών με εκτιμώμενο αριθμό 30.000 ωφελούμενων.

Η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς, η οργάνωση της Κοινωνίας των Πολιτών που παρακολουθεί για πρώτη φορά την εκτέλεση της συγκεκριμένης σύμβασης ως Ανεξάρτητος Παρατηρητής στο πλαίσιο του προγράμματος Σύμφωνο Ακεραιότητας, καταγράφει τους λόγους που οδήγησαν σε αυτό το σημείο το συγκεκριμένο έργο, συνοδεύοντάς τους με προτάσεις προς αποφυγή παρόμοιων αστοχιών που έχουν παρατηρηθεί κατ’ επανάληψη σε δημόσια έργα με μεγάλο κόστος σε οικονομικό αλλά και αναπτυξιακό επίπεδο και εντέλει σε βάρος των ίδιων των πολιτών.

Αδυναμίες μελετών

Στο συγκεκριμένο έργο έχει συμπεριληφθεί πλήρης υδραυλική μελέτη που αφορά τη λειτουργία του έργου μετά την ολοκλήρωσή του, αλλά έχει παραληφθεί η μελέτη της διευθέτησης των υφιστάμενων υπόγειων δικτύων ΟΚΩ κατά την κατασκευή. Είναι γνωστό ότι οι ΟΚΩ που εμπλέκονται (ΔΕΗ, ΟΤΕ, εταιρείες κινητής τηλεφωνίας, ΕΥΔΑΠ) συνήθως δεν διατηρούν αρχείο σχεδίων με τις ακριβείς πραγματικές θέσεις των δικτύων τους. Κατά συνέπεια, προέκυψε η ανάγκη να διενεργηθούν ερευνητικές τομές από την Ανάδοχο σε διάφορα σημεία του έργου, που αποφασίστηκαν εκ των υστέρων και περισταστιακά.

Προφανώς θα ήταν σαφώς πιο λειτουργικό να υπάρχει στην μελέτη του έργου συγκεκριμένη πρόβλεψη για τα εξής :
1. Για τις θέσεις ερευνητικών τομών σε όλη την έκταση του έργου
2. Για τις κυκλοφοριακές ρυθμίσεις κατά τη διάρκεια διενέργειας των τομών
3. Για την αποκατάσταση των τομών για την συνέχιση της κυκλοφορίας.

Στη συνέχεια θα έπρεπε να καταρτιστεί ένα συνολικό σχέδιο όλων των υπόγειων δικτύων ΟΚΩ, δηλαδή των ήδη υφιστάμενων αλλά και του νέου δικτύου που αποτελεί αντικείμενο του συγκεκριμένου έργου. Επί της ουσίας αναφερόμαστε σε μια πλήρη μελέτη διευθέτησης των δικτύων ΟΚΩ, συμπληρωματική της υφιστάμενης υδραυλικής μελέτης.

Η παραπάνω επιμέρους μελέτη θα μπορούσε είτε να συμπεριληφθεί εξαρχής στην συνολική μελέτη του έργου από την Αναθέτουσα Αρχή, είτε να έχει προβλεφθεί με σαφήνεια η σύνταξη της από την Ανάδοχο στην Ειδική Συγγραφή Υποχρεώσεων, με την αποζημίωση ερευνητικών τομών και λοιπών σχετικών εργασιών από τον προϋπολογισμό.

Πέρα από το συγκεκριμένο έργο, οι σημαντικές ελλείψεις σε μελέτες δημοσίων έργων εν γένει προκαλούν συχνά διενέξεις μεταξύ Αναθέτουσας αρχής και Αναδόχου, σχετικά με το ποιά πλευρά θα επιβαρυνθεί τις εξής δαπάνες:
1. Της ολοκλήρωσης της ελλιπούς μελέτης
2. Των καθυστερήσεων ως την ολοκλήρωση της μελέτης
3. Των νέων εργασιών που θα ανακύψουν.

Μια τέτοια διένεξη μπορεί να οδηγηθεί ακόμα και στη δικαιοσύνη με αποτέλεσμα την πολύχρονη καθυστέρηση του έργου ή ακόμη και την απώλεια της χρηματοδότησης του, ειδικά αν αυτή προέρχεται από Ευρωπαϊκά Προγράμματα.

Μία πρόταση για την αντιμετώπιση του προβλήματος θα ήταν ο υποχρεωτικός έλεγχος κάθε μελέτης έργου πριν την δημοπράτηση του εν λόγω έργου, από το Τεχνικό Συμβούλιο Δημοσίων Έργων της εκάστοτε περιφέρειας. Ο έλεγχος αυτός θα μπορούσε να περιορίσει τις ελλείψεις των μελετών ή και να προβλέψει την συμπλήρωσή τους από τον Ανάδοχο με τρόπο σύμφωνο με την νομοθεσία.

Μετατόπιση δικτύων ΟΚΩ κατά την κατασκευή

Ένα ακόμη προβληματικό σημείο που αναδεικνύεται από τη μέχρι τώρα πορεία του συγκεκριμένου έργου είναι η περιορισμένη συνεργασία των ΟΚΩ κατά την φάση της κατασκευής του έργου, ανεξάρτητα από το αν έχει συνταχθεί σχετική μελέτη όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη παράγραφο.

Τα υπόγεια δίκτυα ΟΚΩ αποτελούν σοβαρό εμπόδιο στην φάση της κατασκευής. Είναι ασαφές ποιός φορέας από τους εμπλεκόμενους θα πρέπει να επιβαρυνθεί με τη μετατόπιση των υφιστάμενων δικτύων, τόσο οικονομικά όσο και τεχνικά. Για παράδειγμα, η μετατόπιση και επανασύνδεση ενός υφιστάμενου δικτύου ύδρευσης υπό πίεση θα πρέπει να γίνει από την Ανάδοχο ή από την ΕΥΔΑΠ; Αν πρέπει να γίνει από την Ανάδοχο, τότε θα πρέπει να αποζημιωθεί με εξειδικευμένα άρθρα, καθότι είναι τεχνικά δύσκολη και εξειδικευμένη εργασία.

Από την άλλη, αν γίνει απο την ΕΥΔΑΠ, είναι αδύνατον να καθοριστεί το χρονοδιάγραμμα της εργασίας αυτής, καθότι οι δυνατότητες των ΟΚΩ σε προσωπικό και εξοπλισμό είναι περιορισμένες και εξαρτώνται από τις ευρύτερες ανάγκες της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου.

Σε γενικότερο πλαίσιο, σε όλα τα έργα υποδομής εντός αστικού ιστού συναντώνται πάντα δίκτυα ΟΚΩ, και η συνεννόηση με τους εμπλεκόμενους ΟΚΩ αποδεικνύεται συνήθως δυσχερής. Θα ήταν σκόπιμο να προβλεφθεί με σαφήνεια στη νομοθεσία περί δημοσίων έργων, η εμπλοκή των ΟΚΩ στην μετατόπιση των δικτύων τους, αλλά και σε περίπτωση αδυναμίας τους να εκτελέσουν εμπρόθεσμα τις απαιτούμενες εργασίες, να επιτρέπεται ή και να επιβάλλεται η Ανάδοχος να μετατοπίσει τα υφιστάμενα δίκτυα, χωρίς τη συνεργασία των αντιστοίχων ΟΚΩ, με συγκεκριμένη αποζημίωση και συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές κατά περίπτωση.

Διενέξεις και διαιτησία

Στο συγκεκριμένο έργο ο Ανάδοχος υπέβαλλε αίτηση διακοπής εργασιών στην Αναθέτουσα Αρχή, η οποία απορρίφθηκε από αυτήν, και κατόπιν προσέφυγε στο Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών (ΥΠΟΜΕΔΙ) υποβάλλοντας ένσταση εναντίον της απόρριψης αυτής της Αναθέτουσας Αρχής, κάνοντας χρήση του άρθρου 20 του Ν.4491/2017. Η ένσταση της Αναδόχου υποβλήθηκε στο τέλος του Σεπτεμβρίου 2020, και μέχρι σήμερα, δηλαδή έξι μήνες μετά, δεν έχει απαντηθεί από το ΥΠΟΜΕΔΙ.

Ο νόμος δίνει το δικαίωμα στην Ανάδοχο να προσφύγει στα δικαστήρια, αν τρεις μήνες μετά την υποβολή της ένστασης δεν έχει απαντηθεί αυτή. Αν η Ανάδοχος κάνει χρήση αυτού του δικαιώματος, η εξέλιξη του έργου θα σταματήσει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι την εκδίκαση της υπόθεσης, ενδεχομένως και για κάποια έτη, πράγμα που συνεπάγεται την απένταξη του έργου από το ΕΣΠΑ 2014-2020 και κατά συνέπεια την απώλεια ενός μεγάλου ποσού από ευρωπαϊκά κονδύλια.

Παράλληλα, αυτό θα σήμαινε και τη μεγάλη χρονική καθυστέρηση στην ολοκλήρωση και λειτουργία του έργου, διότι δεν μπορεί αυτό να δημοπρατηθεί εκ νέου ούτε να κατασκευασθεί με την παρούσα σύμβαση πριν από την εκδίκαση της υπόθεσης, θέτοντας έτσι σε πλημμυρικό κίνδυνο την περιοχή.

Ενδεχομένως, θα ήταν πιο λειτουργικό να υπάρχει συγκεκριμένος φορέας του ΥΠΟΜΕΔΙ που να λειτουργεί ως ένα είδος «διαιτησίας» σε παρόμοιες περιπτώσεις διενέξεων σε δημόσια έργα. Στο παρελθόν έχει αξιοποιηθεί περιστασιακά η διαιτησία του ΤΕΕ, και ενδεχομένως η μόνιμη και θεσμική συμμετοχή του σε μια τέτοια διαδικασία να ήταν καλό να επανεξεταστεί. Οπωσδήποτε όμως θα πρέπει τελικά το ΥΠΟΜΕΔΙ, μέσω κάποιου φορέα του, να διευθετεί ενστάσεις που υποβάλλονται από τις Αναδόχους δημοσίων έργων εντός της προβλεπόμενης από τον νόμο προθεσμίας τριών μηνών, ώστε να μην οδηγούνται οι διενέξεις στη δικαιοσύνη με διακύβευμα το ίδιο το έργο.

Εν κατακλείδι, τα εμπόδια και οι κίνδυνοι που αναδείχθηκαν από τη μέχρι τώρα εκτέλεση του μεγάλου αντιπλημμυρικού έργου σε δυο μεγάλους δήμους της πρώτης περιφέρειας της χώρας είναι δηλωτικά μια συστηματικής και συστημικής παθογένειας στον χώρο των δημοσίων συμβάσεων και συγκεκριμένα στα δημόσια, κατασκευαστικά έργα.

Η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς εφαρμόζοντας το «Σύμφωνο Ακεραιότητας» στην Ελλάδα για πρώτη φορά, στο πλαίσιο ενός ευρωπαϊκού προγράμματος που υλοποιείται ταυτόχρονα σε 11 κράτη-μέλη της ΕΕ με στόχο πιο «καθαρές» δημόσιες συμβάσεις, επιχειρεί ως ένας τρίτος και ανεξάρτητος παρατηρητής, όχι μόνο να διαγνώσει τις βαθιές πληγές του συστήματος αλλά και να συμβάλει στη αντιμετώπισή τους μέσω συγκεκριμένων προτάσεων, όπως ενδεικτικά αναφέρθηκαν παραπάνω.

Πρόκειται για μια διαδικασία που απαιτεί συντονισμό, συνεργασία και πρωτίστως θέληση όλων των άμεσα ή έμμεσα συμμετεχόντων φορέων. Μόνο κάνοντας αυτό το πολύ βασικό πρώτο βήμα μπορεί να γίνει η διαδρομή προς τη θεραπεία και εντέλει την εξυγίανση των παθογενειών στον τρόπο εκτέλεσης των δημοσίων συμβάσεων, που κοστίζουν σε δημόσιο χρήμα και χρόνο στερώντας εντέλει από τον πολίτη – που είναι ο τελικός αποδέκτης ενός έργου – το δικαίωμα σε μια ζωή με μεγαλύτερη ασφάλεια και ποιότητα.