Προκλήσεις κατά την ανάπλαση χώρων στην εποχή της κυκλικής οικονομίας

Άρθρο από τους Ηρακλή Παναγιωτάκη, Δρ. Μηχανικός Περιβάλλοντος ENYDRON – Environmental Protection Services και Δημήτρη Δερματά, Καθηγητής Πολιτικών Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Είναι προφανές ότι βρισκόμαστε ήδη στην εποχή της Κυκλικής Οικονομίας και ότι μόνο μέσω αυτής μπορούμε να εξασφαλίσουμε ένα βιώσιμο μέλλον, εγκαταλείποντας μια για πάντα το γραμμικό μοντέλο παραγωγής, στο οποίο στηριχθήκαμε για πολλές δεκαετίες, και που σίγουρα δεν ήταν το πλέον αποδοτικό, τουλάχιστον από περιβαλλοντική άποψη. Ένας από τους σημαντικότερους τομείς, όπου οι αρχές της Κυκλικής Οικονομίας βρίσκουν εφαρμογή, είναι ο κλάδος της κατασκευής, και ιδιαίτερα της ανάπλασης χώρων, οι οποίοι είχαν διαφορετική χρήση στο παρελθόν.

H ανάπλαση χώρων έχει αναμφισβήτητα θετικό πρόσημο για την οικονομία και την κοινωνία γενικότερα και εμπίπτει στον πυρήνα των βασικών αρχών της Κυκλικής Οικονομίας. Ο λόγος είναι ότι χώροι που έχουν εγκαταλειφθεί ή η σημερινή τους χρήση δεν θεωρείται πλέον αποδοτική, εισάγονται ξανά στον κύκλο της οικονομίας με άλλη μορφή, που κατά κανόνα είναι περιβαλλοντικά ηπιότερη και κοινωνικά πιο διαθέσιμη. Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, μετά από μια μακρόχρονη περίοδο οικονομικής κρίσης, παρατηρείται έντονη ανάπτυξη στον κλάδο της κατασκευής, συμπεριλαμβανομένων και των έργων ανάπλασης.

Ωστόσο, η ανάπλαση και η αλλαγή χρήσης χώρων είναι πιθανό να ενέχουν σημαντικούς κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, εξαιτίας της πιθανής υφιστάμενης ρύπανσης, όπως επίσης και επιχειρηματικούς κινδύνους, ήδη κατά το στάδιο που προηγείται της έναρξης των έργων, εξαιτίας της αγοράς γης που πιθανά είναι ρυπασμένη, με επακόλουθες οικονομικές συνέπειες για τους εκάστοτε επενδυτές. Αυτό οφείλεται κυρίως στα, κατά κανόνα, μακροχρόνια και δαπανηρά έργα απορρύπανσης και διαχείρισης ρυπασμένων υλικών, που ίσως πρέπει να υλοποιηθούν πριν από τη νέα χρήση.

Το γεγονός αυτό καθιστά τη λεπτομερή Περιβαλλοντική Αποτίμηση Χώρου (Environmental Site Assessment), πριν από οποιαδήποτε ενέργεια, απαραίτητη, καθώς με τον τρόπο αυτό προσδιορίζεται η υφιστάμενη κατάσταση ρύπανσης και οι δράσεις αποκατάστασης που είναι πιθανά απαραίτητες, παράμετροι που είναι δυνατόν να επηρεάσουν σημαντικά τις αποφάσεις για τον σχεδιασμό της ανάπλασης. Δυστυχώς η πρακτική αυτή εφαρμόζεται σε περιορισμένο βαθμό στην Ελλάδα, καθώς δεν είναι ρυθμισμένη κατάλληλα, και αφορά συνήθως μόνο πολύ μεγάλα έργα εθνικής εμβέλειας ή έργα στα οποία συμμετέχουν επενδυτές, με εμπειρία από άλλες πιο προηγμένες περιβαλλοντικά χώρες, που αναγνωρίζουν τον κίνδυνο.

Ωστόσο, πολλές φορές, ακόμα και σε αυτές τις περιπτώσεις, συχνά εφαρμόζεται ελλιπώς, καλύπτοντας μόνο την ανίχνευση υλικών με αμίαντο, δηλαδή μόνο το αντικείμενο για το οποίο υπάρχει η σχετική ευρωπαϊκή και ελληνική νομοθεσία. Η πρακτική της απαραίτητης Περιβαλλοντικής Αποτίμησης Χώρου έχει αναγνωριστεί στις περισσότερες χώρες της ΕΕ και μάλιστα συνήθως ρυθμίζεται νομοθετικά μέσω κατάλληλων τεχνικών προδιαγραφών και εργαλείων πιστοποίησης ποιότητας εδάφους, όπως με την έκδοση Πιστοποιητικού Εδάφους πριν από πράξεις μεταβίβασης γης (π.χ. στο Βέλγιο).

Όσον αφορά το επόμενο στάδιο, για την ανάπλαση χώρων απαιτείται η υλοποίηση έργων που καλύπτουν σχεδόν ολόκληρο το φάσμα της κατασκευής. Τέτοια έργα περιλαμβάνουν κατεδαφίσεις και καθαιρέσεις υφιστάμενων κτιρίων, δεξαμενών και δικτύων, εκσκαφές για την αφαίρεση παλαιότερων κατασκευών και τη θεμελίωση νέων, ανέγερση νέων κτιρίων, εγκατάσταση νέου εξοπλισμού κ.α. Είναι προφανές ότι από τις εργασίες αυτές προκύπτουν υλικά/απόβλητα κατεδάφισης, χωματισμοί εκσκαφών και λοιπά απόβλητα κατασκευής, η ποσότητα των οποίων εξαρτάται κυρίως από τη μέθοδο κατασκευής του έργου και το είδος της προηγούμενης και της νέας χρήσης του χώρου.

Την ίδια ώρα, για τους σκοπούς του έργου, απαιτούνται επίσης νέα υλικά, τα οποία θα πρέπει να παραχθούν, να μεταφερθούν και να ενσωματωθούν στο έργο. Μέρος των νέων υλικών, και ακολουθώντας τις αρχές της Κυκλικής Οικονομίας, είναι δυνατόν να καλυφθεί από τα υλικά που προήλθαν από το προηγούμενο στάδιο, εφόσον βέβαια είναι κατάλληλα. Μάλιστα, η μεγιστοποίηση της επαναχρησιμοποίησης των υλικών/αποβλήτων αποτελεί συχνά περιβαλλοντικό όρο που ορίζεται από την αρμόδια περιβαλλοντική αρχή για την κατασκευή έργων ανάπλασης, εφόσον εξασφαλίζεται η προστασία του περιβάλλοντος, χωρίς όμως να προβλέπονται περαιτέρω προδιαγραφές.

Σήμερα στην Ελλάδα η καταλληλότητα των προς επαναχρησιμοποίηση υλικών/αποβλήτων ελέγχεται μέσω εργαστηριακών αναλύσεων που αφορούν, όμως, αποκλειστικά τις μηχανικές ιδιότητές τους και δεν περιλαμβάνουν περιβαλλοντικές παραμέτρους, γεγονός που καθιστά την επαναχρησιμοποίηση αναξιόπιστη και τη χρήση τους επίφοβη για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Όπως ειπώθηκε παραπάνω και για το αντικείμενο της Περιβαλλοντικής Αποτίμησης Χώρου, και στην περίπτωση της επαναχρησιμοποίησης υλικών, η ελληνική νομοθεσία είναι ελλιπής, καθώς εξαιρεί απόβλητα που έχουν προέλθει από βιομηχανικές ή πιθανά ρυπασμένες περιοχές και αφορά αποκλειστικά «μη-επικίνδυνα» απόβλητα, ο χαρακτηρισμός των οποίων δεν είναι σαφώς ρυθμισμένος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών είναι οι χωματισμοί εκσκαφής και ο τρόπος επαναχρησιμοποίησής τους, που έχει ήδη ρυθμιστεί νομοθετικά σε άλλες χώρες της ΕΕ (π.χ. Γαλλία).

Η Ελλάδα, όπως οφείλει ως κράτος-μέλος, ακολουθεί σχετικά πιστά τη νομοθεσία της ΕΕ, αλλά στερείται οποιασδήποτε πρωτοβουλίας, κυρίως σχετικά με τη θεσμοθέτηση προδιαγραφών στο συγκεκριμένα αντικείμενο, όπου ακόμα δεν υπάρχει η αντίστοιχη ενωσιακή νομοθεσία. Έτσι λοιπόν, ενώ έχει υιοθετήσει και τηρεί Οδηγίες που αφορούν σημαντικά περιβαλλοντικά ζητήματα, όπως η περιβαλλοντική αδειοδότηση και η διαχείριση υδάτων και υγρών αποβλήτων, δεν έχει αναγνωρίσει άλλα εξίσου σημαντικά ζητήματα, που σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες ρυθμίζονται απευθείας από τα εθνικά τους δίκαια, ελλείψει ευρωπαϊκής νομοθεσίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, και ίσως η μεγαλύτερη έλλειψη στην ελληνική περιβαλλοντική νομοθεσία σήμερα, είναι η απουσία ενός ολοκληρωμένου πλαισίου διαχείρισης ρυπασμένου εδάφους. Εξαιτίας της έλλειψης αυτής το αντικείμενο αντιμετωπίζεται μερικώς και αποσπασματικά μέσω άλλων περιβαλλοντικών νομοθεσιών, όπως αυτές των αποβλήτων, της περιβαλλοντικής αδειοδότησης και της περιβαλλοντικής ευθύνης, γεγονός όμως που δεν εξασφαλίζει την αξιοπιστία στην κατασκευή των έργων, τον υγιή ανταγωνισμό, την προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος και τελικά την ποιότητα του έργου αυτού καθ’ αυτού.

Από τα παραπάνω είναι προφανές ότι το σημερινό περιβαλλοντικό θεσμικό πλαίσιο της Ελλάδας αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις στο θέμα της διαχείρισης του ρυπασμένου εδάφους και της επαναχρησιμοποίησης υλικών/αποβλήτων. Οι προκλήσεις αυτές αναμένεται να ενταθούν ακόμα περισσότερο στο μέλλον, όταν τα έργα θα αυξηθούν περαιτέρω, οι απαιτήσεις για περισσότερο βιώσιμα έργα θα είναι μεγαλύτερες (π.χ. Κανονισμός Τaxonomy) και νέοι ρύποι που θα πρέπει να διαχειριστούμε θα κάνουν την εμφάνισή τους (π.χ. ήδη σήμερα η πιθανή παρουσία των PFAS στο έδαφος δημιουργεί μεγάλα προβλήματα στην επαναχρησιμοποίησή του στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης).

Αν και σημαντικές πρωτοβουλίες λαμβάνονται πλέον από την ΕΕ, κυρίως σε σχέση με τη διαχείριση του εδάφους (νέα Οδηγία Παρακολούθησης Εδάφους υπό διαπραγμάτευση), αυτές δεν αναμένεται τελικά να καλύψουν σημαντικές εθνικές ανάγκες. Για τον λόγο αυτό απαιτείται η λήψη κατάλληλων πρωτοβουλιών από την πολιτεία, ώστε να καλυφθούν χρόνιες ανάγκες που θα εστιάζουν σε δύο πυλώνες: α) στην κατάλληλη στελέχωση και εκπαίδευση του προσωπικού των υπηρεσιών και β) σ’ ένα ολοκληρωμένο ρεαλιστικό θεσμικό πλαίσιο διαχείρισης ρυπασμένου εδάφους και επαναχρησιμοποίησης υλικών/αποβλήτων που θα είναι εφοδιασμένο με τεχνικές προδιαγραφές αποτίμησης, δειγματοληψιών και αναλύσεων, και τέλος με τις κατάλληλες οριακές τιμές των σημαντικότερων φυσικοχημικών παραμέτρων, βάσει των οποίων εδάφη και υλικά/απόβλητα θα μπορούν να χαρακτηρίζονται και να επαχρησιμοποιούνται ή όχι.